Prowadzenie postepowania sądowego związane jest z koniecznością ponoszenia przez strony postępowania kasztów sądowych do których zaliczają się opłaty i wydatki. Opłaty sądowe uiszcza się wraz z wniesieniem pisma do sądu. Wydatki obejmują m.in. zasądzone przez sąd należności dla świadków lub biegłych.

Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z dnia 28 lipca 2005 r. (t.j. Dz.U. 2014 poz. 1025) umożliwia zwolnienie strony od kosztów sądowych w całości lub w części. By Sąd rozważył kwestię zwolnienia strony od ponoszenia kosztów sądowych konieczne jest złożenie wniosku wraz z  oświadczeniem obejmującym szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie sporządza się wg. ustalonego wzoru formularza (formularz dostępny jest w siedzibie sądu oraz na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości). Nie ma przeszkód by wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożyć ustnie do protokołu w którym toczy się sprawa (lub zostanie wytoczona). Wówczas konieczne jest by oświadczenie o stanie majątkowym również zostało złożone ustnie do protokołu.

Sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie fizycznej, która wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Osoba prawna może zostać zwolniona od ponoszenia kosztów sądowych w przypadku gdy wykaże, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.

Konieczne jest by niemożność poniesienia przez stronę postepowania kosztów w całości lub w części miała charakter obiektywny. Sąd Najwyższy w Postanowieniu z dnia 13 lutego 2015 r., sygn. akt II CZ 96/14 wskazał, że zwolnienie od konieczności ponoszenia opłat sądowych jest wyjątkiem. Powinno zostać stosowane wobec osób, które biorąc pod uwagę przeciętny poziom uzyskiwanych dochodów i posiadanego majątku nie mogą ponosić tych opłat bez uszczerbku dla siebie i rodziny. W sytuacji, gdy uzyskiwane dochody oraz posiadany majątek pozwalają na ponoszenie tych opłat, zwolnienie nie powinno być orzekane. (źródło: sn.pl)

W przypadku gdy Sąd poweźmie wątpliwość co do rzeczywistego stanu majątkowego osoby wnioskującej o zwolnienie od kosztów sądowych, może zarządzić stosowne dochodzenie w tym zakresie.  Istotnym jest, że sąd cofnie przyznane stronie zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli okaże się, że okoliczności przedstawione przez stronę, na podstawie których przyznano zwolnienie, nie istniały lub przestały istnieć.  Wraz z cofnięciem przez Sąd przyznanego zwolnienia od kosztów sądowych, strona obowiązana jest uiścić wszystkie opłaty i wydatki.

Strona, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności, Sąd może skazać na grzywnę w wysokości 1000,00 złotych. Jednocześnie Sąd cofa wydane zwolnienie od kosztów sądowych, a strona zobowiązana jest do uiszczenia opłat i pokrycia obciążających ją wydatków.

Pamiętać należy, że zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi.